Nevelika stručna literatura posvećena arhitektonskom nasleđu Čačka doprinosi poznavanju kulturne prošlosti grada. Veliki je broj istoričara koji su u svojim delima pisali o arhitektonskom nasleđu Čačka. Osim ovih dela postoji i određena tehnička dokumentacija sakupljena u istraživanjima Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu i Narodnog muzeja u Čačku, priča Delfina Rajić, direktorka Narodnog muzeja u Čačku.
– Čačak, grad na Zapadnoj Moravi, nastao je i razvijao se na prostoru na kome su se vekovima sučeljavale različite kulture. Zapadno Pomoravlje i plodna Čačanska kotlina od davnina predstavljaju pogodno područje za naseljavanje, što je uslovilo izgradnju manjih i većih naselja i razvoj trgovine i saobraćaja. Rimske terme kao najstarije materijalno svedočanstvo u ranoj istoriji grada potiču iz 4. veka nove ere, vremena kada je ovo područje bilo u sklopu rimske provincije Dalmacije. One svedoče o razvoju kulture vekovima pre dolaska Srba. U Studeničkom tipiku koji je pisan između 1207. do 1215. godine nalazi se prvi podatak o objektu na teritoriji današnjeg Čačka, crkvi Bogorodice Gradačke, zadužbini Stracimirovoj, koja je posvećena Vaznesenju Hristovom. Dolaskom na vlast Stefana Nemanje, župa Morava našla se pod upravom njegovog brata Stracimira. Sedište župe je bio Gradac. Tada je uz Bogorodicu Gradačku formiran trg oko koga je nastalo civilno naselje koje dobija ime Čačak.
Naziv Čačak prvi put je zabeležen u sudskom pozivu od 18. decembra 1408. godine upućenom dubrovačkim trgovcima u Čačku – Marinu Levroviću i njegovom sinu Milu. Razvijajući se kao trg, župsko sedište i karavanska stanica, Čačak je vremenom postao jedno od značajnih gradskih naselja u Srbiji Despota Stefana Lazarevića. Dolaskom Đurđa Brankovića na vlast posle Stefanove smrti, Čačak postaje sedište Mitropoloije.
Krupne promene u srpskim zemljama nastale su 1459. godine posle pada Srbije pod tursku vlast.
– Čačak se u najstarijem turskom popisu iz 1476. godine pominje kao selo sa rajinskim i vlaškim stanovništvom sa 10 domova. Stanovništvo se pod najezdom Turaka razbežalo dok je srpsko naselje, Moravski Gradac, porušeno. Iz 1572. godine je poslednji turski defter u kome se govori o Čačku i iz koga se saznaje da je bio razvijeno islamsko naselje. U vreme tursko-austrijskih ratova i u doba Prvog i Drugog srpskog ustanka, Čačak je mnogo stradao. Više puta je prelazio pod vlast različitih vojski. Bogorodica Gradačka je tako, sticajem okolnosti, čak 3 puta pretvarana u džamiju i ponovo vraćana u pravoslavnu crkvu. Poslednji put je preobraćena u crkvu za vreme kneza Miloša Obrenovića 1834. godine kada su na njoj izvedeni i obimni građevinski radovi. Knez Miloš je 1833. godine podelio zemlju na pet velikih upravnih područja. Čačak je postao sedište Raškog serdarstva. Na Milošev zahtev, njegov brat Jovan Obrenović dolazi 1832. godine u Čačak odakle upravlja požeškom i rudničkom nahijom kao gubernator, a od 1834. godine i kao Raški serdar.
Regulacija i urbanizacija grada
Novo razdoblje u razvoju Srbije počelo je po oslobođenju od Turaka. Čačanski kraj je dobio veliki značaj zahvaljujući knezu Milošu Obrenoviću ali i njegovom mlađem bratu Jovanu Obrenoviću, knezu Vasiliju Popoviću i užičkom episkopu Nikiforu Maksimoviću, priča direktorka Muzeja.
– Doprinos kneza Miloša Obrenovića ogleda se u oblasti regulacije i urbanizacije grada kome je bilo potrebno dati određene smernice savetima i naredbama koje je podržao Jovan Obrenović. Za vreme Miloševe vladavine, konak u Čačku je izgrađen 1835. godine u stilu balkansko-orijentalne arhitekture i predstavlja nastavak balkanskog profanog graditeljstva minulih vekova. Obor-knez požeške nahije, Vasa Popović, izgradio je 1820. godine, novcem Jovana Obrenovića, crkvu posvećenu Sv. Đorđu koja je srušena 1877. Episkop užički Nikifor Maksimović i Jovan Obrenović u to vreme su podsticali i pomagali izgradnju škola i drugih javnih objekata. Zahvaljujući njima, 1837. godine Čačak dobija Gimnaziju koja je tada postojala još i u Šapcu i Zaječaru. Episkop Maksimović je podigao u Čačku i četiri lokala i gostionicu. Krajem 30-ih godina 19. veka, na prostoru oko crkve nastaje nova urbana struktura. U njenoj blizini se grade objekti kulturno-prosvetnog i administrativnog karaktera, kao što su škola i Gimnazija, sedište Serdarstva i vojne komande, Ispravničevstvo, Magistrat, konaci značajnijih ličnosti. U to vreme, izgrađena je i prva ulična mreža grada zrakastog tipa koju su sačinjavali sokaci – moravski sokak, palilulski sokak, crkveni sokak i ciganski sokak. Po naređenju kneza Miloša, u periodu posle 1833. godine, u Čačak dolazi inženjer Lazar Zuban koji je nakon detaljne procene terena izradio plansko uređenje trga i prostora oko crkve.
Deleći nesrećnu sudbinu brojne nesačuvane građe, i ovo najstarije plansko premeravanje najužeg jezgra Čačka danas je nedostupno stručnoj javnosti i istraživačima ove oblasti. Padom kneza Miloša i odlaskom Jovana Obrenovića iz Čačka mnoge ustanove i nadleštva kao što su Sud, Načelstvo, Episkopija i polugimnazija preseljeni su u Kraljevo i Kragujevac. Već 1859. godine, po povratku kneza Miloša u Srbiju, u Čačak su vraćeni Okružni sud i Načelstvo.
Veliki doprinos porodice Kren formiranju izgleda grada
Tada počinju da se grade i reprezentativnije stambene zgrade čiji su vlasnici bili bogati trgovci i zanatlije.
– One su građene u duhu varoške tradicije, balkanske arhitekture, ali se javlja i uticaj Evrope. Varoš Čačak se u drugoj polovini 19. veka intenzivno razvijala i širila u ekonomskom i kulturnom pogledu. Veliki broj trgovaca i zanatlija koji su došli sa strane imali su značajnu ulogu u privrednom procvatu varoši. U drugoj polovini 19. veka, Porodica Kren, posebno Ferdinand Kren koji se bavio i preduzimačkom delatnošću, najviše je doprinela formiranju izgleda grada. U Čačku je tada izgrađeno mnogo dućana, zgrada za stanovanje, ugostiteljskih radnji ali i javnih objekata. Kren je sklapao ugovore i odgovarao naručiocima za kvalitet posla, a kasnije je pronalazio majstore zidare koji su izvodili radove.
Izraziti industrijski i kulturni razvoj varoš doživljava sredinom 19. veka kada je osnovana Pivara koju je podigao Ferdinand Kren.
– Nešto kasnije, otvaraju se i podižu Telegrafska stanica 1859, Bolnica 1865 i Stari mlin 1889 godine. Pošto je Čačak izgrađen na barama koje su za sobom posle izlivanja ostavljala dva neregulisana potoka koja su tekla kroz njegov centar, kao i da bi se zaustavile poplave usled izlivanje Morave, preduzeti su komunalni radovi i nasipanje. Posle poplave 1864. godine napravljen je mali bedem.
U toku 70-ih godina 19. veka, oko crkve se formira nova urbana struktura koju čine administrativno-upravni i školski objekti koji su građeni po projektima inženjera i arhitekata. Razvoju i izgradnji Čačka dosta su doprineli i okružni inženjeri koji su službovali u našem gradu u vremenu od 1853. do 1913. godine.
– Na prostoru kod crkve tada su podignute zgrade Gimnazije, Okružnog načelstva i osnovne škole, a u čaršiji Hotel Rusija, kafane Proleće i Pariz i Hotel Kren. Prvi park Čačak dobija 1889. godine, a uporedo sa izgradnjom pojedinih ulica 1894. godine uređuju se i prvi trotoari. Regulacioni plan varoši Čačka donet je 18. Juna 1893. godine. Prema odredbama ovog plana posle 1896. godine urađen je zaštitni bedem koji je sprečavao poplavljivanje grada od nabujalih voda Zapadne Morave. Nasuti su niski tereni, zatrpane bare i močvare na kojima se kasnije gradilo. Nasuta je Moravska ulica, izgrađena Cvetna ulica, a Ciganmala se širila. Završeno je i kaldrmisanje ulica do današnje Gimnazije pored crkve ka Moravi. Današnja Lomina ulica prosečena je 1910. godine. U to vreme, najgušće naseljene ulice bile su Obilićeva, zatim Cara Lazara, danas Ulica Dragiše Mišovića i Sarajevska, danas Ulica Vojvode Stepe. Posle Prvog svetskog rata nastale su i nove ulice: Pašićeva, Učiteljska, Karađorđeva, Pigova, Ovčarska, Kralja Petra. Prvo električno osvetljenje Čačak dobija 1921. godine a 1923. godine formiran je današnji Gradski park.
Period privrednog razvoja
Druga polovina 19. veka donela je u arhitekturi velike promene. U gradnji objekata više se koriste kamen i opeka dok se fasade bogato ukrašavaju arhitektonskim elementima klasičnih stilova. Dekoraciji građevina privatnog i javnog karaktera dat je poseban značaj, navodi naša sagovornica.
– Brz i snažan razvoj čačanske industrije, trgovine i zanatstva započet krajem 19. i početkom 20. veka nastavljen je između dva svetska rata. Posle komunalne obnove grada, izgradnje puteva i objekata nastupio je period privrednog razvoja. Prema popisu iz 1921. godine Čačak je imao preko 5000 stanovnika a broj gradskog stanovništva 1940. povećao se na 12.500. Industrija se posebno razvijala od 20-ih godina 20. veka. Akcionarsko društvo „Jelica“ koje se bavilo izgradnjom električnih centrala i mlinova, osnovano je 1921. godine. Vlasnici su Pivaru rekonstruisali 1928. a 1937. pretvorena je u akcionarsko društvo. Fabrika hartije izgrađena je 1930. godine, a Vojnotehnički zavod u periodu od 1925. do 1930. godine. Akcionarsko društvo „Morava“ osnovano je 1924, a 1931. godine u Ljubiću se osniva parni mlin „Pavle Brušlija i sinovi“. Trgovinska razmena posebno se razvija između dva rata. U Čačku je pred rat bilo 212 trgovinskih radnji. Snažan napredak grad je doživeo posle Drugog svetskog rata. Industrija je imala značajnu ulogu u privredi, razvijaju se građevinarstvo, trgovina i saobraćaj…
U nastavku sledeće nedelje: Pred naletom industrijalizacije i moderne tehnologije Čačak počinje da gubi svoje istorijsko i graditeljsko nasleđe…
