Nikoljsko jevanđelje, srednjovekovna rukopisna knjiga iz 14. veka značajna za istoriju i kulturu Srbije, prešla je svoj istorijski put od manastirskog konaka na levoj obali Morave pod Kablarom, gde je slučajno otkrivena 1820. godine kao vlasništvo manastira, pa sve do daleke Irske gde je drugi put otkrivena krajem 60-ih godina prošlog veka, ali tada već kao vlasništvo Republike Irske. Nakon utvrđivanja lokacije rukopisa, inicijative uticajnih Čačana a potom i brojnih kulturnih poslenika za njegovo vraćanje u postojbinu, kao i duge diplomatske prepiske sa Irskom, ljubaznošću direktora dablinske biblioteke Srbija je dobila fotokopije svoje dragocene kulturne baštine. Ali original u kožnim koricama ispisan na pergamentu krasnopisom, koji je izvučen iz prašnjave manastirske fioke, ostaje na policama dablinske biblioteke.
Rodoljub Petrović, čačanski novinar i publicista, jedan od inicijatora vraćanja rukopisa Srbiji, ispričao nam je interesantnu priču o istorijskom putovanju i značaju ove srpske kulturne baštine.
– Jevanđelja, a među njima i Nikoljsko, kreirana su po uzoru na Bibliju, u raznim vremenskim periodima, na tada važećim jezicima. Stvarana su za verske objekte, crkve i manastire. Svaki manastir je imao svoje jevanđelje, a izdavali su ih oni koji su se bavili verskim pitanjima. Nikoljsko jevanđelje je jedno od najstarijih sačuvanih. Sticajem okolnosti, pronašao ga je u Nikolju Vuk Karadžić 1820. godine kada je boravio u ovčarsko-kablarskim manastirima. Po manastiru je i dobilo naziv Nikoljsko. Vuk je, sasvim slučajno, u jednoj fioci našao deo rukopisa koji je već bio u plesni i zapušten, a u nekoliko drugih fioka bili su razbacani preostali listovi. Sakupio ih je, prelistao, ustanovio da je reč o vrednom rukopisu, i o njemu proneo vest svojim savremenicima i znalcima, kaže Rodoljub Petrović.
Nakon što je ovo slučajno otkriće Jevanđelja, u konaku do Morave, Vuk objavio u svom almanahu „Danica“ 1826. godine, o njemu se više ništa nije čulo sve do 1854. godine.
– Od Vukovog otkrića 1820. godine ovaj rukopis se sve do 1854. godine nalazio u manastiru Nikolje kada u njega dolazi Vukov zet, muž njegove ćerke, Aleksa Vukomanović. Vukomanović ga je poneo sa sobom iz manastira da bi ga proučio, a ne zna se da li ga je dobio ili otkupio od kaluđera. Bio je to veoma lep rukopis, sadržajan za to vreme. U kožnim koricama, ispisan na pergamentu krasnopisom, imao je 147 listova sa po 17 redova na svakom listu, sa raskošnim zastavicama na početku svakog jevanđeliste i sa velikim inicijalima na svakoj stranici, priča naš sagovornik.
Rukopis je posvećen četvorici jevanđelista i svako poglavlje počinje ilustracijom zaštitnog znaka svakog od njih: krilatim lavom (Sveti Marko), krilatim bikom (Sveti Luka), orlom (Sveti Jovan) i anđelom (Sveti Matej).
Aleksa Vukomanović, kao i Vukovi savremenici i znalci tog vremena, želeli su da istraže poreklo rukopisa, pa je u cilju istraživanja on nošen i u inostranstvo.
– Poznato je da je Vuk obavestio sve tadašnje znalce da istraže iz kog vremena Jevanđelje potiče i kojom tehnikom je pisano. U cilju istraživanja, ono je tri puta nošeno u Beč ali je i vraćeno u Beograd i uz saglasnost kneza Mihaila Obrenovića našlo se 1864. godine u Narodnoj biblioteci Srbije. Prilikom istraživanja ustanovljeno je da potiče s kraja 13. ili početka 14. veka i da nije nastalo u Nikolju već da pripada rukopisima takozvane bosanske škole iz perioda kada je Bosnom vladao srpski kralj Tvrtko I koji je imao pretenzije da vlada Srbijom posle smrti cara Uroša. Zbog toga je i u biblioteci u Irskoj, gde se originalni rukopis danas nalazi, zaveden kao bosanski, srpska redakcija bosanskog pisma, odnosno zabeleženo je da potiče od Srba iz Bosne iz perioda Tvrtkove vladavine, priča Rodoljub Petrović.
Nakon pohranjivanja u Narodnoj biblioteci Srbije 1864. godine rukopis je u njoj ostao do Prvog svetskog rata. Istoričari i hroničari u svojim publikacijama navode da je 1914. iz Narodne biblioteke Srbije evakuisan sa još 56 rariteta u sanducima sa knjigama i da je krenuo ka Kosovskoj Mitrovici, verovatno zajedno sa srpskom vojskom put Krfa, a da mu se u Nišu gubi svaki trag.
Potraga za originalom
– Veliko je pitanje kako je rukopis nestao iz Srbije. Postoji saznanje da su Englezi eksploatisali rudnike u Srbiji, posebno Borski rudnik i Trepču na Kosovu i da je neko od njih ko je bio ljubitelj tih istorijskih umetnosti čuo za taj rukopis, našao ga, otkupio, po kojoj ceni i od koga do danas se ne zna, i poneo ga sa sobom u Veliku Britaniju. Od tada se o Jevanđelju ništa nije znalo sve do 1966. kada arheograf Vladimir Mošin dobija saznanje da se on nalazi u Dablinu, u biblioteci „Ser Čester Biti“, priča Rodoljub Petrović (prim. aut. Ser Čester Biti je bio bogati industrijalac, rudarski inženjer i kolekcionar koji je svoju vrednu privatnu zbirku dragocenih rukopisa, među kojima se našlo i Nikoljsko jevanđelje, poklonio Republici Irskoj).
Nakon tog saznanja, interesovanje za rukopis je trajalo kratko i ništa nije urađeno po pitanju njegovog vraćanja u Srbiju sve do kraja 80-ih godina prošlog veka.
– Tadašnji direktor Narodnog muzeja u Čačku, Milovan Vulović, zainteresovao se da utvrdimo da li se rukopis zaista nalazi u Dablinu i da pokušamo da ga povratimo jer je to naše nacionalno blago. U avgustu 1989. godine zamolio sam svog prijatelja i kolegu Petra Popovića, koji je u to vreme bio dopisnik „Politike“ iz Londona, da ode do Dablina i proveri da li se rukopis zaista nalazi u biblioteci „Ser Čester Biti“ kako se pričalo. Kada se javio, potvrdio je da se Nikoljsko jevanđelje nalazi tamo uz još nekoliko knjiga, tačnije tri rukopisa na staroslovenskom jeziku, da je zavedeno da je bosanskog porekla, od Srba iz Bosne, iz perioda Tvrtka I. Pitao je biblioteku kakva je prilika da se rukopis vrati Srbiji, ali je dobio odgovor da je to nemoguće, da se vodi kao njihovo vlasništvo, ali da je moguće izraditi fotokopije. O tome smo obavestili Narodnu biblioteku Srbije i sve institucije kulture i zajedničkim poduhvatom Muzeja i biblioteke u Čačku, Narodne biblioteke Srbije i Ministarstva kulture, omogućeno je da se izrade četiri kopije. Jedna je otišla u Narodnu biblioteku Srbije, druga u Akademiju nauka, treću je dobila Matica srpska, a četvrta je pripala manastiru Nikolje, ali ne znam da li je manastir ovaj primerak i dobio jer je poslat Eparhiji žičkoj u Kraljevu. A original je do danas ostao u Dablinu, zaključuje naš sagovornik.
Elektronsko izdanje u boji – poklon dablinske biblioteke čačanskoj
Gradska biblioteka „Vladislav Petković Dis“ dobila je 2005. godine od dablinske biblioteke „Ser Čester Biti“ na poklon digitalnu kopiju Nikoljskog jevanđelja u boji.
Danica Otašević, dugogodišnja direktorka Biblioteke koja je učestvovala u zajedničkim naporima institucija kulture u Srbiji i diplomatskog predstavništva Srbije u Velikoj Britaniji da se dobije elektronsko izdanje ovog dragocenog rukopisa, u svom tekstu „Nikoljsko jevanđelje: Od originala do digitalne kopije“ („Glas Biblioteke“, 2005.) navodi:
„Gradska biblioteka „Vladislav Petković Dis“ svoj elektronski poklon nesebično je umnožila i podelila sa onima koji će se njime koristiti, zahvalna, kao što je Đura Daničić u svojoj posveti uz Nikoljsko jevanđelje 1864. godine napisao, što je njoj dopala čast da ih preda učenom svetu“.
