Etnološko odeljenje Narodnog muzeja u Čačku od nastanka radi na prikupljanju predmeta i sistematizaciji zbirke zanata koja danas ima nekoliko potpunih zanatskih radionica. Najveći broj predmeta vezan je za radionice stolarskog, pinterskog, opančarskog, obućarsko-papudžijskog, kovačko-potkivačkog i bojadžijskog zanata. Pored alata starih zanata i poluproizvoda, postoji i bogata kolekcija majstorskih pisama.
Zahvaljujući ovim dragocenim radionicama i istraživačkim radovima zaposlenih u Muzeju, istorija i kulturna baština našeg kraja žive u nama i sa nama i prenose se na nova pokoljenja kao čuvari naše prošlosti i kolektivnog sećanja. Iz bogate pisane građe nastale iz istraživanja, viši kustos Narodnog muzeja u Čačku, Ivana Ćirjaković, izdvaja nam priču o seoskim drvodeljema, kačarima, pinterima i prvim stolarskim zadrugama čačanskog kraja.
Čačak se kao zanatsko i privredno sedište počeo brže razvijati, kao i cela Srbija, dobijanjem autonomije 1833. godine. Zanatstvo se razvija prvo na selu, uz druge poslove, a tek kasnije i u gradu zahvaljujući većem prilivu seoskog stanovništva i trgovaca i zanatlija iz inostranstva, najviše iz Austrije. Razvojem grada povećava se i tražnja za proizvodima novih zanata dok stari, nasleđeni od Turaka, polako gube primat.
Samouke seoske zanatlije
Zahvaljujući obradi drveta kao najstarijem zanatu i bogatstvu sirovina iz prirode, građene su kuće-brvnare, ambari, mlekari a od pokućstva trpeze, tronoške, kace, burad,čabrice, karlice, buklije. U seoskoj sredini je bilo najviše samoukih drvodelja koji su uz pomoć prostog alata izrađivali najrazličitije predmete potrebne u domaćinstvu. Seoske drvodelje su učile zanat mahom od starijih ukućana ili rodbine i on se uglavnom nasleđivao u okviru porodice. Drvodelje su radile po narudžbini od sopstvenih materijala ili materijala naručilaca. Nisu imali posebne radionice, a neki su i kao „torbari“ obavljali svoje radove kod naručilaca. U svom radu drvodelje su iskazivale veliko umeće i umetnički dar, prepoznatljiv u skladnim oblicima, svedenoj, uglavnom geometrijskoj ornametici.
Iz drvodeljskog, seoskog zanata, razvili su se profesionalni zanati za obradu drveta: kačarsko – pinterski i stolarski. Kačarsko-pinterskim zanatom najpre su se bavili samouki majstori koji su, između ostalog, izrađivali čabrice, burad i kace. Nazivali su se kačarima odnosno pinterima.
Naziv pinter potiče iz nemačkog jezika, jer se pod uticajem majstora iz Austrije koji su dolazili na ove prostore u prvoj polovini XIX veka, zanat ubrzano razvija uporedo sa novim alatima i savršenijom tehnikom izrade predmeta. Seoske zanatlije su izrađivale jednostavnije posude čabrice, bakvice, kace, dok su gradski profesionalni majstori radili burad i kace savršenije izrade, te otuda i razlika u nazivu zanatlija kačara i pintera. Među gradskim majstorima najčešći je bio naziv pinter, jer su ovi majstori više izrađivali burad.
Dok su seoski majstori bili samouki, gradski su bili članovi esnafskih organizacija, zanat su učili kod drugih esnafskih majstora i tako sticali majstorsko pravo.
Seoski kačari su svoj zanat obavljali u priručnim radionicama postavljenim pod tremom. Najpoznatiji proizvodi kačarsko-pinterskog zanata bile su čabrice za čuvanje hrane, najčešće sira, kajmaka, zimnice i masti; vedrice korišćene za muženje mleka; buce i bakvice korišćene za donošenje i držanje vode; burad koja su korišćena za čuvanje vina ili rakije i kace koje su korišćene za ostavljanje zimnice i za previranje komine od šljiva za pečenje rakije.
Od 70-ih godina XX veka ovaj zanat se sve manje traži. Drvene sudove zamenili su industrijski proizvedeni, emajlirani i plastični sudovi, pa se majstori kačari i pinteri uglavnom bave popravkama starih kaca i burića. Neki od njih su prodavali svoje proizvode na vašarima, ali je ova roba sve teže nalazila kupca.
Dolazak braće Kren u Čačak i razvoj stolarskog i pinterskog zanata u gradskoj sredini
Stolarski i kačarsko-pinterski zanati razvijaju se u gradskoj sredini od druge polovine XIX veka. Dolaskom zanatlija iz inostranstva, najviše iz Austrije, ovi zanati dobijaju nove nazive i savremeniji alat a potražnja za njima raste.
Oko 1849. godine, među prvima u Čačak dolaze braća Ferdinand i Jakov Kren. Iz popisa 1863. godine saznajemo:
„Ferdinand Kren, pinter (iz Austrije), star 36 godina. Imanje: 1 plac na kome magaza od tvrdog materijala i 1 šupa rakidžinica postoji. Jedno parče zemlje, njiva od jedne ralice– vrednost svega 250 dukata cesarskih. Mesečni prihod– od obrtaja radnje i prihoda ovoga 40 talira. Jakov Kren, tišler (iz Austrije), star 28 godina. Imanje: nema. Mesečni prihod–od zanata svog zarade 15 talira“.
Ferdinand Kren se po dolasku u Čačak bavio isključivo svojim pinterskim zanatom, što se i vidi iz brojnih dokumenata i narudžbi za izradu buradi. Jakov Kren se bavio stolarskim zanatom i kada je Ferdinand proširio svoju delatnost na građevinske poslove Jakov je radio stolariju na svim objektima koje je Ferdinand gradio, što se može videti iz računa na ime obavljenih stolarskih poslova od 1856. do 1900. godine.
Stolarski zanat u Čačku se sve brže razvija krajem XIX veka a stolari se udružuju u Tesačko-zidarsko-berberski esnaf 1863. godine, da bi sa razvojem zanata i povećanjem broja majstora 1898. godine osnovali samostalni stolarski esnaf.
Stolarske radnje su bile veće prostorije okrenute ka ulici u kojima se nalazila i radionica. Sve izrađevine majstori su uglavnom radili po narudžbi, od materijala koji donese naručilac. Bogatiji majstori su imali svoju građu koju su držali u produžetku radionice. Stolari su za svoje izrađevine koristili više vrsta drveta. Tišleraj je obično izrađivan od čamovine, smrčevine, borovine i jelovine. Nameštaj je rađen od jasenovog, hrastovog i ređe od orahovog drveta. Za spajanje izrađenih predmeta korišćeni su metalni spojevi, okovi i ekseri koji su kupovani kod kovača, a za lepljenje isključivo „tutkalo“ koje se dobijalo kuvanjem životinjske kože i kostiju i koje se kupovalo u tabla, u čvrstom stanju, koje su se naknadno morale otapati. Da bi se predmeti od drveta nakon izrade zaštitili, a posebno komadi nameštaja, premazivani su šelakom, vrstom tvrde smole koja se dobija iz istočnoindijske smokve. Stolari su ga kupovali u trgovinama u vidu tvrdih listića crvenkaste boje koji su mešani sa špiritusom da bi se dobila politura koja se nanosila na predmete od drveta pomoću vunene loptice.
Postupak izrade predmeta ručnim alatom bio je veoma težak i dugotrajan posao. Ovaj zanat se od početka dvadesetog veka ubrzano razvijao, tako da je već 20-ih godina XX veka počela upotreba mašina u izradi stolarije. U periodu posle Drugog svetskog rata sve više majstora izrađuje stolariju uz pomoć mašina, strugova, abrihtera, frezera, dihtova, a stari ručni alati se sve manje koriste. U tom periodu stolarski zanat doživljava procvat
Ferdinand Kren je imao veliki uticaj na razvoj pinterskog zanata i privredu u Čačku uopšte.
„Pored toga što se bavio pinterskim zanatom i trgovinom, Kren se interesovao i za druge poslove. Tako 1850. godine prvi put počinje da kuva pivo, što će mu kasnije postati jedna od glavnih poslovnih orijentacija. Godine 1885. iz inostranstva nabavlja parnu mašinu, a 1887. godine počinje modernu industrijsku proizvodnju piva.“ Uz pivaru radio je i pinteraj gde su pravljena burad za potrebe pivare.
Pored bureta, zapremine 12 l koje je korišćeno za transport piva u pivari „Ferdinand Kren i sin“, u zbirci čačanskog Narodnog muzeja nalazi se i etiketa za „Dupli merc“ pivo ove pivare na kojoj je upisana godina njenog osnivanja, 1850.
Učenje stolarskog i pinterskog zanata
Esnafska organizacija je izdavala kalfenska i majstorska pisma, a esnafski majstori su primali šegrte na učenje zanata. Majstor je sa roditeljima učenika zaključivao ugovor kojim su dogovarani poslovi.
Šegrti su zanat učili besplatno i obično su primani na rok od tri godine tokom kojih je trebalo da nauče osnove zanata i da se upoznaju sa alatom i izradom predmeta. Posle ovog roka, koji je mogao trajati i duže u zavisnosti od napredovanja učenika, šegrt je polagao ispit i dobijao kalfensko pismo. Ispit se sastojao i teorijskog i praktičnog dela. U prvom delu učenik je morao da poznaje osnove zanata i alate, a u drugom da izradi neki jednostavniji predmet.
Kao kalfa provodio je na zanatu još nekoliko godina, najviše četiri, što je zavisilo i od napredovanja u zanatu. Imao je veća prava od šegrta i za svoj rad je dobijao platu. Po isteku ovog roka imao je pravo da polaže majstorski ispit. Ovaj ispit se sastojao od teorijsko dela i praktične probe budućeg majstora. U teorijskom delu budući majstor je morao da poznaje vrste drveta, pripremu drveta za obradu kao i kvalitet drveta. U praktičnom delu ispita imao je da pred članovima komisije izradi jedan predmet. Po položenom majstorskom ispitu kandidatu je izdavao majstorsko pismo i sticao je pravo za samostalno obavljanje zanata.
Od esnafskih do zadružnih organizacija
Nakon donošenja Uredbe o esnafima 1847. godine, gradske zanatlije se udružuju u esnafske organizacije da bi zaštitile svoje zanate i pravno regulisale svoj status. Da bi se osnovao esnaf, bilo je potrebno 12 majstora. Veći broj majstora istog zanata osnivali su jednorodne esnafe, a manji broj majstora istog zanata osnivali su mešovite esnafe.
U Čačku se stolarski zanat pod uticajem razvoja gradskog načina života i veće potražnje ubrzano razvijao, pa se 1898. godine stolarski esnaf izdvojio iz mešovitog esnafa, a njegov prvi starešina bio je stolar-tišler Jakov Kren. Esnafske organizacije su se borile za zaštitu esnafskih zanata, protiv nelojalne konkurencije i odlučivale su o prijemu novih članova, izdavanju kalfenskih i majstorskih pisama i slično. Već krajem XIX veka, i pored velikih napora esnafskih organizacija zanatstvo počinje da slabi pod uticajem konkurencije jeftine industrijske i uvozne robe. Esnafske organizacije je 1911. godine zamenio Zakon o radnjama po kome su sve zanatlije jedne varoši morale da se udruže u jedan esnaf.
Po završetku ratova 1912-1918. godine, javlja se novi polet u razvoju zanatstva, a zanatlije se počinju udruživati u zadruge.
U Čačku je 1920. godine osnovana Prva čačanska stolarska zadruga „Budućnost“ za izradu svih stolarskih izrađevina, poljoprivrednih sprava i alata. Imala je 19 zadrugara.
Zadruga je izrađivala građevinsku stolariju i nameštaj i dobro je poslovala, sudeći po sačuvanim računima i poslovnoj korespondenciji sa trgovcima i preduzećima širom Kraljevine Jugoslavije. U njenom sastavu radilo je i pogrebno preduzeće „Jerusalim“ koje je izrađivalo mrtvačke sanduke.
Pored toga, Zadruga je primala i učenike na učenje zanata i prethodno je sa roditeljima zaključivala ugovor. Za period tokom kojeg je učenik bio na zanatu, Zadruga se obavezivala da mu obezbedi stan, hranu i obuću, a roditelji da plate troškove polaganja majstorskog ispita. U Narodnom muzeju u Čačku čuva se veći broj ugovora o učenju stolarskog zanata u stolarskoj zadruzi „Budućnost“.
Godine 1932. na skupštini zanatskih majstora osnovana je i Zanatska stolarska prerađivačka zadruga „Jugoslavija“, koja se bavila izrađivanjem građevinske stolarije, kućnog, kancelarijskog i školskog nameštaja kao i obavljanjem svih zanatskih usluga iz stolarskog i tapetarskog zanata.
Posle Drugog svetskog rata obe zadruge su nacionalizovane. „Budućnost“ je od 195. godine radila kao Stolarska zadruga „Budućnost-Čačak“, dok je „Jugoslavija“ 1963. godine pripojena Drvno-industrijskom preduzeću „Sima Saraga“.
Kako su potrebe stanovništva za ovim zanatima opadale ili se menjale pod uticajem industrijske proizvodnje, tako su i oni postepeno nestajali i menjali svoj oblik.
Starije generacije drvodelja vremenom su nastavile izradu određenih predmeta onako kako su to radili njihovi očevi i dede. Naslednike u svom poslu nemaju.
Potreba za kačarsko-pinterskim proizvodima u stalnom je opadanju već od 80-ih godina XX veka. U selima se ovi majstori danas još mogu naći, ali oni se bave uglavnom popravkama starih sudova. U gradskoj sredini, ovaj zanat je nestao. Njegove proizvode zamenili su emajlirani, a kasnije i plastični sudovi.
U odnosu na prethodna dva, stolarski zanat se zadržao ali u potpuno izmenjenom obliku. Danas se u stolarskim radionicama ručni alat ne koristi, u upotrebi su novi pločasti materijali i iverica, kao i industrijski proizvedeni lepkovi, lakovi i boje.
Značaj ovih zanata na istraživačkoj teritoriji Etnološkog odeljenja Narodnog muzeja u Čačku je veliki. Zadatak Muzeja jeste zaštita ovih ali drugih starih zanata kao materijalne i nematerijalne kulturne baštine. Pored očuvanja i popunjavanja zbirki zanata potrebno je raditi na revitalizaciji i oživljavanju znanja i načina izrade predmeta pojedinih zanata.
