Arheološko nalazište Rimske terme smeštene su u centru Čačka, u delu između Gospodar Jovanove ulice i gradskog šetališta na udaljenosti od oko 200 metara od čačanskog Narodnog muzeja.
Temeljni ostaci veće građevine iz rimskog doba otkriveni su 1970. godine prilikom iskopavanja temelja stambeno-poslovne zgrade, takozvane „Lučne”. Iste godine preduzeta su sistematska arheološka istraživanja nakon čega je objekat konzerviran i 1972. godine proglašen za spomenik kulture.
Rimske terme predstavljaju jedini konzervirani objekat ovog tipa na prostoru Zapadne Srbije, ističe Aleksandra Gojgić, arheolog i viši kustos Narodnog muzeja u Čačku. Prvobitno su obuhvatale 8 prostorija, ali je izgradnjom stambenog bloka jedna prostorija u celosti uništena, a druga većim delom u severozapadnom delu građevine, i ostalo je njih 6 koje su očuvane u celosti i prezentovane, objašnjava sagovornica.
– Arheološkim istraživanjima konstatovano je da je na ostacima rimske građevine u XII veku formirana hrišćanska nekropola, kao i da je prostor bio korišćen od srednjeg veka kroz Tursko doba sve do današnjeg dana što je uslovilo devastaciju starih arheoloških slojeva i nalaza. Građevina koja je otkrivena te davne 1970. godine predstavlja kasno rimsko kupatilo ili balneum, podignuta je najverovatnije krajem III i početkom IV veka i bila je u upotrebi sve do 378. godine i provale zapadnih Gota.
Kuriozitet je to što su za izgradnju kupatila sekundarno upotrebljavani delovi krečnjačkih epigrafskih spomenika, najverovatnije nadgrobnih spomenika iz perioda II i III veka.
– To su epigrafski spomenici koji su negde u okolini Čačka ili u samom Čačku korišćeni kao nekada nadgrobni, u II i III veku, a u IV veku oni su upotrebljavani kao građevinski materijal, što nije neuobičajeno jer su, na primer, na Jelici pronađeni epigrafski spomenici koji su takođe upotrebljeni za gradnju jeličkog puta. I to je kuriozitet. Takođe, veliki broj epigrafskih spomenika koje smo pronašli danas su u upotrebi u čačanskoj crkvi. Mi ne znamo gde su se oni tačno tada nalazili jer su doneti i upotrebljeni kao građevinski materijal. Neki su prefabrikovani i korišćeni kao baze za stubove, kao što je to slučaj na Jelici. Ono što je takođe zanimljivo je da su u šutu građevine registrovani ostaci ukrašavanja fresko dekoracijom, znači naše terme su bile i oslikane i to su obično tragovi plave, crvene i oker boje.
Javno kupatilo, sauna i vežbaonica
Rimska kupatila su imala višestruku namenu. Pored mesta za održavanje higijene to je bilo stecište gde su se ljudi družili, razmenjivali iskustva, vežbali, bavili se fizičkom aktivnošću. To je bio celokupan ugođaj koji je trajao par sati, a svaka prostorija je imala određenu namenu i za to je bila adekvatno opremljena, objašnjava Aleksandra Gojgić.
– Posetioci kupatila su prvo stupali u svlačionicu gde su plaćali ulaznicu. Bitno je da kažemo da je to bila simboličan iznos, cena koju je svako mogao da plati, jedan kvadran ili dva u zavisnosti od perioda kada se plaćalo. Do tog saznanja smo došli na osnovu zapisa različitih antičkih pisaca. Mi ovde kod nas nemamo nijedan pisani dokument o tome za čačanske terme, mi i ne znamo kako se Čačak zvao u antičko vreme kao naselje, ali jednostavno na osnovu zapisa antičkih pisaca to je poznat podatak jer po celom Rimskom carstvu su ovakve građevine građene i to je bio poznat sistem. U svlačionici se plaćao ulaz i ostavljala se garderoba, a to znači da su postojale kasete za tu namenu, pretpostavlja se da su bile drvene. Odatle se stupalo u vežbaonicu, odnosno u palestru. Ona je bila najveća prostorija, pravougaone osnove, i tu su posetioci vežbali i mazali se mirisnim uljima jer tada sapuna nije bilo. U vežbaonici se telo lagano adaptiralo i pripremalo za kupanje. Kupanje je počinjalo u prostoriji sa toplim kupkama, što je po našem planu čačanskih termi verovatno prostorija broj 3 i to posetioci treba da vide. Sledila je adaptacija tela na toplu vodu, kupači su odlazili u prostoriju sa vrućom kadom, a odatle u prostoriju za preznojavanje, takozvani sudatorijum, što bi bila današnja sauna.
Sve što danas imamo baštinimo od Rimljana, kako većinu arhitektonskog nasleđa tako i kulturu kupanja, objašnjava sagovornica.
– To znači da današnji spa centri nisu ništa drugo nego terme, odnosno rimska kupatila. U prostoriji sa toplim kupkama izvodile su se masaže, razni medicinski ili kozmetički tretmani tokom svih godišnjih doba. To je bila neka vrsta kozmetičkih salona, a kupanje se završavalo u prostoriji sa kadom sa hladnom vodom. U sklopu našeg čačanskog kupatila postojao je i toalet za koji se upotrebljavala voda korišćena u toplim i hladnim kadama. Nakon boravka u termama posetioci su odlazili kući, obično na večeru. Ono što treba napomenuti je da se u rimska kupatila odlazilo posle radnog dana a pre večere.
U Rimskom svetu kupatila su bila sedište zdravstvenog i kulturnog života, sporta i druženja, a velika kupatila imala su čak i velike biblioteke i sale za muziciranje.
– Kupatila su mogla biti javna i privatna, a za ovo naše se pretpostavlja da je bilo javno. Finansiranje, izgradnja i održavanje kupatila bili su u nadležnosti gradskih zvaničnika ili bogatog stanovništva. Znači, bogati stanovnik je mogao da finansira gradnju kupatila. Privatna kupatila su mogla da grade, prodaju i kupuju privatna lica.
Rimska kupatila su bila posebno otvorena za muškarce, posebno za žene. Prema jednom sačuvanom pisanom ugovoru, postojala je razlika u radnom vremenu tokom leta i zime, žene su koristile kupatilo u prepodnevnim, a muškarci u popodnevnim i večernjim satima.
Arhitekturu rimskih kupatila karakterisalo je zidno i podno grejanje, koliko god to nama zvučalo neverovatno, kaže Aleksandra Gojgić.
– Rimsko kupatilo u Čačku imalo je tri ložišta. Zahvaljujući tehnici zagrevanja zidova odnosno zidnog grejanja tu su postojale specijalne šuplje cevi ili opeke sa bradavicama, došlo je do značajne uštede u grejanju kupatila i smanjena je koncentracija kondenzacije u prostoriji. Temperatura u kupatilima je zavisila i od solarne energije. Takođe je bitno da znamo da su naše terme, kao i većina termi, bile zastakljene. To je omogućavalo akumulaciju sunčeve svetlosti u prostorijama koja je dovodila do znatnih ušteda u gorivu, a to je opet bilo dobro zbog razvoja ekonomije.
Rimske terme su najstariji objekat naše materijalne kulture, i to u samom centru Čačka, i stavljaju nas na mapu evropskih gradova koji su bili deo Rimskog carstva. U vreme Rimskog carstva Čačak je pripadao provinciji Dalmaciji, odnosno nalazio se na samoj granici sa provincijom Gornjom Mezijom. Iako smo bili na periferiji, baštinimo rimsku tradiciju što je takođe važno da znamo jer bez prošlosti nema ni budućnosti, zaključuje naša sagovornica.