Pred naletom industrijalizacije i moderne tehnologije, poput mnogih gradova u Srbiji, Čačak je izgubio svoje istorijsko i graditeljsko nasleđe pa se danas u njemu nalazi samo mali broj objekata koji svedoče o njegovoj bogatoj prošlosti, priča direktorka čačanskog Narodnog muzeja, Delfina Rajić.
– U pokušaju rekonstrukcije nekadašnjeg izgleda grada i njegovih objekata, neophodno je konsultovati nekoliko putopisa nastalih krajem 17, tokom 18. i 19. veka. Među putopiscima koji su ostavili zabeleške posebno se ističu Evlija Čelebija, Joakim Vujić, Feliks Kanic, Oto Dubislav Pirh, Pavle Šafarik, Milan Milićević, Jovan Mišković, Mita Petrović. U svojim zapisima oni su ostavili niz dragocenih podataka koje su kasnije preuzeli brojni autori koji su se bavili izučavanjem grada. O arhitektonskom nasleđu Čačka postoji i određena tehnička dokumentacija sakupljena u istraživanju Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, „Urbanprojekta“ u Čačku i Narodnog muzeja u Čačku. Osim crteža i fotografija u toj dokumentaciji mogu se naći kraći opisi značajnih zdanja. U dosadašnjim osvrtima na graditeljsko nasleđe Čačka najveća pažnja je pridavana najstarijim građevinama – Crkvi Vaznesenja Hristovog i konaku Jovana Obrenovića. Građevine nastale krajem 19 i tokom 20. veka samo su fragmentarno prikazivane i pominjane.
U opštem formiranju izgleda Čačka najznačajniju ulogu je imao Jovan Obrenović.
– Odmah po stupanju na dužnost u Čačku, zajedno sa najistaknutijim predstavnicima duhovnog i političkog života varoši poput episkopa užičkog Nikifora Maksimovića i kneza Vasilija Popovića, Jovan Obranović je uzeo značajnog učešća u formiranju izgleda varoši i počevši od obnove crkve Vaznesenja Hristovog umnogome dao svoj doprinos rasporedu i izgledu ostalih objekata, a pre svega izgradnji Episkopskog dvora i sopstvenog konaka. Izgradnja konaka koji su po pravilu građeni u stilu balkanske profane arhitekture kao građevine za potrebe stanovanja pre svega kneza i njegove porodice, a potom i za potrebe njegovih političkih saradnika, visokih činovnika i ostalih imućnijih građana, vezuje se za početke najranije obnove profane arhitekture u Srbiji. Imenovanjem za raškog velikog serdara Jovan Obrenović je za svoje novonastale potrebe 1835. godine sagradio sebi konak kao spratnu građevinu pravougaone osnove sa glavnim ulazom na južnoj strani na kojoj je između dva prozorska otvora oslikan grb Jovana Obrenovića, komandanta moravsko-podrinske vojne oblasti. O poreklu, nastanku i izgradnji konaka postojala je pretpostavka da je za vladarske potrebe Jovana Obrenovića nakon njegovog preseljenja u Čačak izveden prekrajanjem izvesnog turskog selanluka koji je nekada pripadao bogatom Turčinu ili turskom paši. Danas, u urbanističkoj strukturi Čačka, konak Jovana Obrenovića zauzima istaknuto mesto kao građevina koja direktno oslikava autentičan primer varoške arhitekture tog vremena, dok je potvrda njegovog porekla izgradnje kao građevine sa unapred utvrđenom namenom važan prilog ostalim konacima u Srbiji koji čine značajan segment graditeljskog nasleđa iz vremena vladavine kneza Miloša. Najstariji izgled konaka sačuvan je na crtežu Feliksa Kanica „Glavni trg u Čačku“ iz 1860. godine, kaže Delfina Rajić.
Vladičanski konak izgrađen je za potrebe sedišta Eparhije i episkopa užičkog Nikifora Maksimovića.
– Sa njegovom izgradnjom započelo se nešto kasnije, 1837. godine. Upornošću episkopa Nikifora Maksimovića Čačak je zadržao sedište episkopije čime je bila omogućena nesmetana izgradnja konaka. Nažalost, ovaj konak nije sačuvan a nalazio se naspram Vaznesenjske crkve na mestu današnje Gimnazije kojoj je 1912. godine svojim rušenjem ustupio prostor za izgradnju. Putujući Srbijom, Feliks Kanic, neumorni istraživač srpskih starina boravio je u Čačku 1860. godine. Tada je izradio crtež na kome je pedantno zabeležio izgled glavnog trga i precizan raspored njegovih objekata na kome se jasno vide položaji i oblik Vladičanskog konaka koji u današnjem svetlu potpunog nedostatka podataka o njemu predstavlja jedino dragoceno svedočanstvo. Izgradnja je završena u septembru 1837. godine najverovatnije kao delo Hadži Nikole Živkovića. Većih dimenzija od gospodar Jovanovog konaka, Vladičanski konak je građen u duhu vladajuće graditeljske koncepcije balkansko-orijentalnog tipa a u literaturi je vrednovan kao najlepša građevina iz Miloševog doba u Čačku a spada i u sam vrh arhitekture tog doba u Srbiji.
Do kraja 30-ih godina 19. veka formiran je centar varoši Čačka.
– Grupisanjem oko crkvene građevine, zahvaljujući zalaganju njenih ključnih ličnosti – kneza Vasilija Popovića, episkopa Nikifora Maksimovića i Jovana Obrenovića, izgrađene su zgrada Magistrata, episkopski i gospodar Jovanov konak otvorene su prosvetne ustanove – osnovna škola i zgrada Gimnazije koja je u to vreme, poput iste u Šapcu, bila prava retkost u Srbiji. Time je formirano duhovno, administrativno i prosvetno srce varoši.
Nastupajuće vreme donosilo je sa sobom i nove oblike graditeljskog stvaranja. Skučen i nefunkcionalan oblik gradnje, nasleđen iz vremena potlačenosti osmanlijskoj vlasti, postao je prošlost. Srbija je nezadrživim koracima krenula putem usvajanja opštih evropskih načela što se posebno osetilo na polju započete urbanističko-arhitektonske reforme.
– U oblasti sveukupnog arhitektonskog preobražaja koje je doživljavalo najuže jezgro čačanske varoši oblikovano građevinama koje su od druge polovine 19. veka podizane u duhu aktuelnih evropskih stilova, uspostavljeno je složenije rešenje. Godina 1875. izdvaja se kao godina izgradnje starog Okružnog načelstva čime je otvoren put evropskim graditeljskim koncepcijama. U periodu do početka Prvog svetskog rata prostor oko glavnog trga varoši upotpunjen je građevinama čije su projekte potpisivala značajna imena srpske arhitekture među kojima se nalazi i bečki arhitekta. Zgrada Okružnog načelstva izdvaja se svojom veličinom koja je prevazilazila lokalne potrebe i ubraja se među najveće u Srbiji. Ime projektanta ostalo je nepoznato ali je sigurno da ovakav projekat prevazilazio umešnost okružnih inženjera, te je najverovatnije mogao biti izveden u Ministarstvu građevina. Ubraja se među najveće i najlepše zgrade podignute u tadašnjoj Srbiji. U plejadi graditelja koji su svojim građevinama uticali na arhitektonsko oblikovanje Čačka, među kojima su najznačajnija imena iz Srbije tog vremena, izdvojilo se ime stranog arhitekte. To je bio Paul Brang, arhitekta koga je za projektovanje hotela angažovao Stevan Kren, sin bogatog čačanskog industrijalca koji se školovao u Beču i bio oženjen bečlijkom. Planove za hotel „Kren“, arhitekta Paul Brang je završio 1898. godine nakon čega je okružni inženjer Cvetković izradio izvođački projekat a takođe se pobrinuo i za izradu detalja fasadne plastike. Ovim putem, dekorativnost i maštovitost u arhitektonskoj gradnji stižu u domaće graditeljstvo direktno iz Beča. Hotel je svečano otvoren 1. januara 1900. godine.
Projekte za dve najznačajnije prosvetno-obrazovne institucije, zgrade osnovne škole i Gimnazije, takođe podignute u samom jezgru varoši, potpisala su dva istaknuta imena srpske arhitekture – Milorad Ruvidić i Dragutin Maslać.
– Zgrada osnovne škole izvedena je 1902. godine po planovima arhitekte Ruvidića kao jednospratni objekat sa osnovom u obliku ćiriličnog slova Г. Ruvidić je bio majstor u rešavanju problema ugaono postavljenih objekata i poput pravog virtuoza dao je niz raznolikih primera u svom graditeljskom opusu, u koji spada i Oficirski dom u Beogradu iz 1895. godine. Čačanski objekat se izdvajao polukružnom kulom koja je oblikovana kao centralni motiv kompozicionog rešenja i kao prostor poslužila je reprezentativnom školskom stepeništu. Motiv kružnog stepeništa na samom ulaznom prostoru izuzetno je retko primenjivan kada su objekti školske namene u pitanju a u srpskoj sredini verovatno je i jedini takav primer. Izveden u akademskom maniru ovaj objekat dosledno simboliše fokus svog nastanka kada je na samom početku 20. veka bio skoro najveći i najreprezentativniji objekat ovakve namene u Srbiji. Izgradnja zgrade Gimnazije započeta je 1912. godine prema planovima koje je u arhitektonskom odeljenju Ministarstva građevina izradio arhitekta Dragutin Maslać. Radove su prekinuli nastupajući ratovi zbog čega je završetak građevine u potpunosti okončan tek 1926. godine. Bez upotrebe naglašenog dekorativizma, Maslać je uspešno ostvario oživljavanje nacionalne graditeljske tradicije sprovodeći akademizovanu koncepciju srpskog arhitektonskog nasleđa. U Arhivu Jugoslavije, u zbirci planova Ministarstva građevina, sačuvani su originalni planovi projekta Gimnazije Dragutina Maslaća.
Za izgradnju zgrade čačanske kasarne angažovan je arhitekta Dragutin Đorđević po čijim su planovima radovi izvedeni u periodu od 1900. do 1902. godine. Svojom masivnošću i veličinom ova zgrada je dosledno naglasila autoritet i značaj namene objekta izvedenog u maniru pojednostavljene varijante akademizma. U biografiji Dragutina Đorđevića, projekti za potrebe vojske zauzimaju posebno mesto.
Nova etapa preobražaja varoši započeta 70-ih godina 19. veka, zaokružena je 30-ih godina 20. veka izgradnjom Pošte i Železničke stanice, dva objekta oblikovana u duhu poimanja moderne arhitektonske koncepcije, priča Delfina Rajić.
– Zgrada Pošte izgrađena je 1938. godine i predstavlja smelo osveženje čačanske arhitekture u okvirima modernih tokova. Zgrada Železničke stanice izgrađena je 1940. godine na mestu starijeg objekta iz 1909. godine koji je svojevremeno simbolizovao i dolazak prvog voza u Čačak. Ova izdužena zgrada sa ravnim krovom predstavljala je najsavremeniji i najlepši objekat ovakve namene koji je istovremeno dao značajan doprinos arhitekturi srpskog modernizma.
Arhitektonsko nasleđe Čačka nije dovoljno očuvano i zaštićeno, ističe direktorka Narodnog muzeja.
– Dragoceni objekti kao što su hotel „Rusija“, prodavnica „Boston“, „Apoteka kod guslara“ Aristida Jovanovića su nestali. Apoteka je usvoje vreme predstavljala naučno stecište istraživača z raznih mesta Srbije i iz inostranstva a bila je poznata po spomeniku guslaru Filipu Višnjiću u natprirodnoj veličini nasred apoteke, koji je bio delo Aristidovog starijeg brata, vajara Đoke Jovanovića. Spomenik Filipu Višnjiću nestao je posle Drugog svetskog rata. Prekinut je istorijski niz koji je predočavao karakter grada čime je centar izgubio od arhitektonsko-ambijentalne vrednosti. Na mestu tih građevina nastalih uglavnom krajem 19. veka danas se nalaze dve Robne kuće izvedene u duhu moderne arhitekture koje nisu najbolje uklopljene u postojeće arhitektonsko nasleđe. Ono što je preostalo treba sačuvati, zaštiti i u buduću koncepciju grada uklapati nove metode i postojeće sadržaje, zaključuje Delfina Rajić.
