Na svom burnom istorijskom putu od manastira Bogorodice Gradačke do Hrama Vaznesenja Gospodnjeg, čačanska crkva obnavljana je nekoliko puta – pretvarana iz crkve u džamiju i obratno, stradala je u bombardovanju i ratovima, oštećenja u zemljotresima. Tokom svog postojanja menjala je arhitektonski izgled, rekonstruisana nekad bolje nekad manje vešto, a iz perioda kada je bila džamija pa do danas ostali su saracenski lukovi u potkupolnom prostoru.
U njenoj novijoj istoriji, od skorašnjih radova treba istaći da je 2010-2011. godine urađena fasada odnosno spoljni deo crkve, a 2017-2018. crkva je obnovljena iznutra, kaže za naš portal jerej Slobodan Jakovljević.
– Obijen je malter, pukotine su ispunjene specijalnim emulzijama, ojačana je i statika s obzirom na to da je crkva oštećena u zemljotresu. Takođe, urađena je savremena protivpožarna zaštita, zamenjene su elektroinstalacije a kupola je utegnuta čeličnim prstenom. Ono što je sledeći korak jeste freskopisanje hrama.
Najznačajnije dragocenosti hrama
– Veoma zanimljiva stvar vezana za istoriju Hrama Vaznesenja Gospodnjeg jeste predanje da je u periodu srednjeg veka u samom manastiru postojala ikona koja se nazivala Bogorodica Gradačka. Po tom predanju ikona je bila čudotvorna, jer su joj mnogi priticali, tražili molitvenu pomoć i dobijali je pred njom. Po ikoni, crkva je takođe postala poznata kao Bogorodica Gradačka, priča jerej Jakovljević.
Međutim, danas se ne zna šta je sa ikonom Bogorodice Gradačke i da li bi to mogla biti neka druga danas sačuvana čudotvorna ikona.
– U crkvi se danas čuva ikona Bogorodice Odigitrije s kraja XVI veka, koja je delo nepoznatog autora iz Primorja, poklon Mile Borisavljević iz Nove Varoši. Rađena temperom na drvetu, na zlatnoj osnovi je dvopojasna predstava Bogorodice sa malim Hristom u naručju koji desnom rukom blagosilja, a levom drži mali razvijen svitak žute boje, na kojem je grčkim slovima ispisan nečitljiv tekst. Zlatni oreoli Bogorodice i Hrista obrađeni su reljefno – iskucavanjem i utiskivanjem stilizovanih biljnih ornamenata.
Zvona iz 1454. godine – najstarija sačuvana dragocenost iz srednjeg veka
– Prilikom kopanja temelja za zgradu Okružnog načelstva 1875. godine u takozvanoj jami-skrivnici na nekih 40 metara od današnje crkve, pronađena su dva zvona koja su zvonila sa srednjevekovne Bogorodice Gradačke. To je nedvosmisleno zaključeno iz sačuvanih zapisa na zvonima koji nam dokazuju da ona potiču i 1454. godine i da su dar crkvi gradačkog mitropolita Nikifora koji je bio episkop u vreme despota Đurđa Brankovića. U tom zapisu stoji da je zvona izradio neimar Radoje. Kako je zapisao Mihajlo Vatrović veće od ta dva zvona je dimenzija 0.49m, a manje 0.27m, a livena su od sitnozrnaste bronze. Možemo reći da su ova zvona najstarija sačuvana dragocenost Hrama Vaznesenja Gospodnjeg iz srednjeg veka. Kopije zvona se čuvaju u Narodnom muzeju u Čačku, a originali u Narodnom muzeju u Beogradu, kaže jerej Jakovljević.
Kako su se mošti Svetog Teoktista našle u Čačku?
Jedna od dragocenosti iz riznice Hrama Vaznesenja Gospodnjeg, čije otkriće je izazvalo najveće uzbuđenje ali i mnoštvo nedoumica, su mošti Svetog Teoktista za koje se pretpostavlja da pripadaju svetom kralju Dragutinu Nemanjiću.
– Otkriće moštiju skrivenih u useku Časne Trpeze u čačanskoj crkvi izazvalo je uzbuđenje i mnoštvo nedoumica. One su bile dobro skrivene. U gornjem delu Trpeze veličine 33 x 33 cm usečen je prostor u koji je smešten drveni kivot sličnih dimenzija. Otkrićem i izvlačenjem moštiju kivot se raspao i nikakav zapis ni pažljivim pregledanjem nije pronađen. Stariji sveštenici nisu bili upoznati sa postojanjem moštiju niti su iz nekog usmenog predanja mogli reći bilo šta više o tome. Odgovor se mogao pronaći samo istraživanjem.
Jedno od ključnih pitanja jeste kako su mošti došle u Čačak.
– Moramo znati da je u periodu XVIII-XIX veka postojala vrlo razvijena trgovina moštima na našim prostorima. U ovakvoj trgovini prednjačili su Mlečani i Turci, ali su, nažalost, i neke srpske porodice koristile priliku da na ovakav način dođu do određene zarade. Tako je poznato da je izvesna porodica Koljević preprodavala mošti u Čačku koje su sobom tokom seoba donosile pojedine kneževske porodice iz Kumanice. U sećanju starih Čačana ostalo je zabeleženo da se porodično stablo ove porodice zatrlo, a jedan od poznatih potomaka Koljevića je i srpska kraljica Draga Obrenović (devojački Lunjevica). Dakle, moguće je da su mošti dospele u Čačak trgovinom, objašnjava jerej Slobodan Jakovljević.
– U našem istraživanju, kod većine autora preovladava mišljenje da mošti koje se danas čuvaju u čačanskoj crkvi pripadaju svetom kralju Dragutinu Nemanjiću (u monaštvu Teoktistu) koji je Srbijom vladao u periodu od 1276. do 1282. godine. Leontije Pavlović decidno svedoči da se delovi Dragutinovih moštiju nalaze u crkvi u Čačku i manastiru Dečani. Vezivanje Dragutinovih moštiju sa Čačkom nalazimo još kod jednog broja autora. Sveti Ava Justin Ćelijski u Žitiju svetog kralja Dragutina piše: „Mošti Sv. Dragutina – Teoktista ležale su u Đurđevim Stupovima još i godine 1597, a onda su ih izgleda neki nesavesni ljudi uzeli i rasprodali. Deo njegovih svetih moštiju nalazi se danas u crkvi u Čačku…“. Na sličan način piše blažene uspomene episkop žički Hrizostom (Stolić): „Danas se zna samo za deo njegovih moštiju, koji se čuva u crkvi u Čačku, i za njegovu ruku, koja je u manastiru Dečani.“ Pomenućemo i navod iz Srpskog svetačnika gde se u spomenu Vaznesenjske crkve u Čačku tvrdi: „U ovom hramu čuva se deo moštiju prepodobnog monaha Teoktista (kralja Dragutina).“
Skriveno počivale više od jednog veka
Uz natpis na kivotu, koji je pročitao sveštenik Radoslav Krečković dvadesetih godina XX veka i podatke do kojih se došlo istraživanjem, čini se da mošti koje se čuvaju u čačanskoj crkvi ili bar neki delovi njih zaista pripadaju svetom kralju Dragutinu Nemanjiću – Teoktistu.
– Iako im je put nerazjašnjen, mošti su došle do Čačka i tu skriveno počivale više od jednog veka. Nakon kratkog otkrića ponovo su zaboravljene, da bi danas ponovo bile otkrivene i položene u novi kivot. Ono što je začuđujuće jeste činjenica da se za ovaj podatak gotovo i ne zna. Sa druge strane, osim neke Dragutinove zadužbine teško da bi se za njegovo počivanje moglo zamisliti bolje mesto od zadužbine njegovog pradede Stracimira, zaključuje jerej Slobodan Jakovljević.
Od mnogih blaga iz riznice čačanske crkve koja su do danas sačuvana treba pomenuti posebno vredne stare rukopisne knjige. Najstarija poznata je Čačansko četvorojevanđelje koju je pisao Pop Vuk iz Nikolj Pazara 1554. godine, zatim Trojičko četvorojevanđelje napisano između 1581. i 1592. godine u manastiru Trojice Pljevaljske, Služabnik iz 1554. godine, Četvorojevanđelje iz 1864. godine (Kijevo Pečerska Lavra). Tu su i srebrne dikirije i trikirije (dvosvećnjak i trosvećnjak) iz 1874. godine iz čije osnove je izveden i krst, a u sredini krsta nalazi se crveni poludragi kamen.
