Hram Vaznesenja Gospodnjeg danas, a nekada manastir Bogorodice Gradačke, imao je veoma burnu istoriju. Sigurno je da se prva asocijacija na ovaj hram uvek veže za ličnost i ime kneza odnosno župana Stracimira, koji je imenovan samo nekoliko puta u istorijskim izvorima. To je svakako zbog činjenice da je ostao u senci svog starijeg brata Stefana Nemanje, priča za naš portal jerej Slobodan Jakovljević.
Najsevernija srpska crkva u XII veku
– Nakon sukoba Srba sa Vizantijom 1168. godine i smrti velikog župana Tihomira, Nemanja je preuzeo vrhovnu vlast u Raškoj. Njegov prvi politički potez bio je izmirenje sa preostalom braćom. Raška je postala vazalna županija, a Nemanja je bio priznat za srpskog vladara. U kasnijem periodu Stracimir je, kako se čini, najbliži Nemanjin saradnik. Godine 1189. pominju ga nemački istoričari prilikom susreta Fridriha I Barbarose i krstaške vojske sa Stefanom Nemanjom. Stefan Nemanja se u nemačkim izvorima tada naziva velikim knezom (Magnus Comes), a Stracimir samo knezom (Comes). Upravo u periodu 1168–1189. treba tražiti godine kad je podignuta Bogorodica Gradačka. Treba napomenuti da je, u momentu podizanja, ona bila najsevernija srpska crkva u XII veku, priča jerej Jakovljević.
Prvi pisani tragovi o Bogorodici Gradačkoj nalaze se u Studeničkom tipiku (1207– 1215), gde Sveti Sava napominje da u činu izbora Igumana Studenice treba da učestvuje i gradački Iguman i to kao drugi po časti. U sledećem spomenu, tačnije u u Žičkoj povelji (1224–1227), Bogorodica Gradačka, tada manastir, ubrojen je u četiri najznačajnija pored Studenice, Hilandara i Svetog Đorđa u Rasu. Upravo u periodu arhiepiskopa Nikodima ovaj manastir postaje sedište gradačke episkopije, dok se 1454. godine na zapisu na zakopanim zvonima koja su pronađena 1875. godine napominje kao sedište mitropolije gradačke.
Vaznesenju Gospodnjem u znak zahvalnosti za povoljan ishod boja na Ljubiću
– Nakon pada Despotovine pod tursku vlast Bogorodica Gradačka dolazi pod jurisdikciju ohridske arhiepiskopije da bi u periodu posle 1516. godine bila pretvorena u džamiju, sudeći po turskim defterima. Kao džamija postojala je narednih 200 godina. Da bi dobili oblik koji im je potreban, islamske arhitekte su izvršile brojne prepravke. Od izrazitih obeležja džamije do danas su sačuvani tzv. saracenski lukovi. Smatra se da je Husein pašina džamija u Pljevljima mogla biti arhitektonski uzor u prepravljanju Bogorodice gradačke u džamiju.
Austrijsko-turskim ratom dolazi do oslobođenja Čačka i 1723. godine Bogorodica Gradačka ponovo postaje crkva. Međutim, nije prošlo mnogo, a Austrija je posle novog rata protiv Turske 1736-1739. godine ponovo izgubila Čačak te je crkva ponovo postala džamija.
– Godine 1831. Čačak postaje sedište užičke episkopije a tadašnji užički episkop Nikifor Maksimović uz pomoć gospodara Jovana Obrenovića uspeva da crkvu, odnosno tadašnju džamiju, obnovi i 1834. godine je osveti. Po želji knjaza Miloša ona je tada posvećena Vaznesenju Gospodnjem u znak zahvalnosti za povoljan ishod boja na Ljubiću budući da se boj na Ljubiću desio baš na taj praznik. Tako crkva Vaznesenja Gospodnjeg postaje sedište užičke eparhije.
Radovi na prepravljanju džamije u crkvu nisu uvek tekli po planu
Radovi oko prepravke džamije u crkvu su očigledno loše izvedeni, objašnjava jerej Jakovljević, budući da je veoma brzo crkva ponovo morala biti popravljena. Opština Čačak odlučila je 1853. godine da se kube i oltar perpokriju bakrom, a nakon nekoliko godina podignuta su dva zvonika i ukrašena fasada. Godine 1882, zalaganjem poznatog i bogatog čačanskog industrijalca Ferdinanda Krena, crkva je ponovo prepokrivena bakrom a kasnije i freskopisana uglavnom zahvaljujući finansijama raznih zanatskih esnafa, prilogom sveštenstva hrama, kao i već spomenute porodice Kren.
U toku Prvog svetskog rata hram je dosta stradao, zvono je skinuto i odneto a takođe je iz riznice odnet i jedan zlatan krst sa stopom, jedan srebrni krst, dva srebrna kandila. U periodu od 1926 -1929. crkva je ponovo morala biti obnovljena. Pokušano je da se kupola prerađivanjem približi vizantijskom modelu, ali su uprkos tome islamski, odnosno saracenski lukovi su do danas ostali u potpkupolnom prostoru, kaže jerej Jakovljević.
– Valja napomenuti da je po dokumentima do kojih smo mi došli, ta obnova izvedena dosta loše. Najpre, dugo se čekalo sa početkom radova, zatim kada su sa krova skinuli konstrukciju, radovi su napušteni a crkva je posle toga dugo vremena kisla. Zidovi su uvukli vlagu u sebe i na taj način delimično oštetili freskopis. U zabeleškama prote Sretena Mihajilovića, sveštenika čačanskog, kaže se da su radovi jako loše izvođeni te „da i najveći neprijatelj crkve ne bi onako radio“. Prilikom skidanja krovne konstrukcije upropašćeno je dosta bakra koji nije mogao biti iskorišćen, kao i velika količina cigle prilikom rušenja nekih zidova. U svakom slučaju obnova je završena 1929. godine, crkva je osvećena iste godine na Preobraženje.
Ratna stradanja i posleratno oduzimanje imovine
Iako oštećena usled bombardovanja u Drugom svetskom ratu, opustošene riznice i pretrpljene štete koja je, kako kaže jerej Jakovljević po nekim svedočenjima iznosila tri miliona i trista hiljada dinara, crkva je nastavila, koliko je mogla, da vrši svoju misiju. Tako je ostalo zabeleženo da je 8. avgusta 1943. godine Srpsko crkveno pevačko društvo Tanasko Rajić održalo koncert u Sokolani i da su sredstva tada prikupljena poslata kroz pakete siromašnim zarobljenicima i za održavanje sirotinjske kuhinje.
– Posleratni period ponovo je nastavak teškog vremena za crkvu Vaznesenja Gospodnjeg. Odlukom tadašnjih državnih vlasti crkvena imovina je sukcesivno oduzimana. Na osnovu tapija i dokumenata koje posedujemo reč je o nekih 13 hektara zemlje. Danas se recimo na tim oduzetim parcelama nalaze fabrike Litopapir, Betonjerka, Sladara, deo NIS-ovog postrojenja, Borčeva hala, Auto-moto Savez Srbije. Valja napomenuti da je 1820. godine u Čačku bila podignuta crkva posvećena Sv. Velikomučeniku Georgiju. Ona je bila napravljena od jednostavnog materijala, te se sama od sebe urušila 1877. godine, a svi vredni predmeti su preneti u crkvu Vaznesenja Gospodnjeg. Ta crkva je bila sagrađena negde na mestu gde se danas nalazi Medicinska škola, a 120 ari oko te crkve u ulicama Nemanjinoj i Balkanskoj takođe je oduzeto, navodi jerej Slobodan Jakovljević.
U nastavku, sledeće nedelje: Čudotvorna ikona Bogorodice Gradačke; Trgovina moštima na našim prostorima u XVIII-XIX veku – Kako su mošti Svetog Teoktista došle u Čačak; Pronalazak zakopanih zvona sa srednjovekovne Bogorodice Gradačke…
