Gradina predstavlja dominantan vrh planine Jelice sa koga se pruža veličanstven pogled na ceo okolni predeo desetinama kilometara unaokolo – Rudnik, Ravna Gora, dolina Zapadne Morave, Dragačevo. Zato nije slučajno što se život na njoj sa prekidima odvijao u trajanju od preko tri milenijuma, od praistorijskih vremena do ranog srednjeg veka, posebno u manje sigurnim vremenima kada je čovek tražio mesta za život koja su bila štićena svojim prirodnim položajem, priča direktorka čačanskog Narodnog muzeja, Delfina Rajić.
Legende o Prokletoj Jerini nisu potvrđene
– Sam naziv Gradina upućivao je na ostatke nekog većeg naselja, a kao što su to arheološka iskopavanja i pokazala, ono je na ovom mestu zaista i postojalo. Legende o Prokletoj Jerini koja je zidala grad nisu se potvrdile, život u njemu odavno je prestao u vreme kada je ona bila supruga Despota Đurđa Brankovića, a to je XV vek. Prva poznata interesovanja za Gradinu datiraju iz 1843. godine kada Toma Živanović, načelnik Popečiteljstva unutrašnjih dela dobija prepis natpisa posvećenog boginji Dijani, koji je sačinio Sreten Protić, pisac dragačevskog sreza. U svom pismu od 8. oktobra 1852. godine Živanović navodi da je natpis „na kamenu urezan na razvalinama nekim, na Elici planini više Čačka”. Doktor Janko Šafarik, pionir srpske arheologije a tada upravnik Narodnog muzeja u Beogradu, posetio je Gradinu na Jelici 1865. godine u okviru svog arheološkog putovanja po rudničkom i čačanskom okrugu koje je podrazumevalo rekognistiranje na Rudniku. Nažalost, nije sačuvana njegova skica osnove utvrđenja za koje je smatrao da potiče iz Rimskog perioda. Ipak, Šafrik je ostavio prepise dva rimska natpisa sa Jupiterovog žrtvenika i natpise posvećene boginji Dijani za koje je saznao da su nađeni na Gradini ili pod Gradinom na Jelici. Krajem XIX veka Gradinu pohodi doktor Sima Trojanović, etnolog koji u više navrata iskopava praistorijske humke u Dragačevu. Nalaze šalje Mihailu Valtroviću, predsedniku srpskog arheološkog društva i profesoru arheologije na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Trojanović je uspeo da skrene pažnju na Gradinu i Feliksu Kanicu, glasovitom putopiscu, arheologu i etnologu amateru izuzetnom poznavaocu jugoistočne Evrope, koji je kao i njegovi prethodnici smatrao da je Gradina utvrđenje iz Rimskog perioda. Tridesetih godina XX veka Gradina se iznova spominje kao arheološki lokalitet od prvorazrednog značaja, a ovod za to je bio slučajni nalaz srebrnog relikvijara u obliku sarkofaga koji je publikovao Nikola Vulić, istoričar, klasični filolog i arheolog.
Masovno uništavanje utvrđenja
Posle Drugog svetskog rata Gradina je masovno uništavana jer je sa nje odvožen kamen za nasipanje puta Čačak-Goračići.
– Pretpostavlja se da je grad imao svoje ime i da se natpis nalazio na kamenoj ogradi. Međutim, verovatno da niko na to nije obratio pažnju kada je kamenje vađeno i odvoženo da bi se ugradilo u put Čačak – Goračići, pa se pretpostavlja da je tako zauvek završio i taj natpis sa imenom grada koji nikada nećemo saznati, kaže Delfina Rajić.
Spomenik kulture od 1987. godine
Narodni muzej u Čačku rekognostira Gradinu 1969. i 1972. godine. Istraživači zatiču još uvek dobro očuvane ostatke bedema na površini terena. Pre početka iskopavanja u Narodni muzej u Čačku dospevaju pojedini slučajni nalazi sa Gradine do kojih dolaze meštani.
– Obilaskom nalazišta 1983. godine sagledano je stanje pre početka arheološkog iskopavanja, naredne godine 1984. u organizaciji Arheološkog instituta iz Beograda počinje sondažno iskopavanje skromnih razmera koje je tokom prve godine najpre stratigrafskog karaktera radi saznanja osnovnih podataka o vremenskoj pripadnosti nalazišta, ali i mogućeg otkrića bedema. Posle otkrića bazilika koje je usledio već sledeće godine u okviru sondiranja nešto nižih pozicija na zapadnoj padini, iskopavanje postaje sistematsko, mada na ograničenim površinama. Nakon tri godine od prvih arheoloških iskopavanja utvrde Skupština Opštine Lučani 1987. godine proglašava Gradinu na Jelici za spomenik kulture. Do sada su u istraživanjima učestvovali uglavnom arheolozi, istoričari, istoričari umetnosti, arhitekte, etnolozi, fizički antropolozi, filolozi. Prva obimnija kampanja sondažnog, stratigrafskog i topografskog ispitivanja Gradine preduzeta je 1988. godine sa ciljem saznavanja pojedinih delova nalazišta unutar grada. Međutim, i pored ohrabrujućih početaka, kao što je pronalazak ostatka četiri ranovizantijske bazilike, finansiranje je prekinuto 1989. godine, posle potpunog otkrivanja ostatka fresaka u kostionici bazilike C da bi u manjem obimu bilo nastavljeno 1994. godine.
Grandiozni graditeljski poduhvat cara Justinijana I
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture prvi put učestvuje u radovima na gradini 1989. zbog tretmana ostataka živopisa u bazilici C, a 1997. i 1998. godine u ograničenom obimu otpočinje arhitektonsku konzervaciju unutar gornjeg grada. Od 2001. godine projektom rukovodi Filozofski fakultet u Beogradu, odnosno prof. dr Mihailo Milinković koji vodi projekat od samo početka uz saradnju brojnih mlađih kolega i studenata arheologije, članova arheološke ekipe na terenu koji su pomagali pri izradi dokumentacije i obradi tih nalaza.
– Najstariji tragovi ljudskog boravka na Gradini potiču iz sredine trećeg milenijuma stare ere iz vremena poznog neolita. Podizanje novog velikog utvrđenog naselja sa funkcijom centralnog mesta u regionu koje se uz izvesnu rezervu može nazvati gradom, najverovatnije stoji u vezi sa grandioznim graditeljskim poduhvatom cara Justinijana I, koji je živeo od 527. od 565. godine, a koji je opisao njegov hroničar Prokopije. Područje nalazišta obuhvata oko 22 hektara računajući i nekropolu oko Bazilike B. Do sada je u njegovom sklopu, pored delova bedema, kula i kapija otkriveno i oko 20 zgrada svetovne namene, a pored toga pronađeni su ostaci pet crkava, od kojih je Bazilika C imala krstionicu i bila ukrašena kamenom plastikom kao i slikanom zidnom dekoracijom. Sve ove građevine bile su podignute od kamena uglavnom vezanog malterom uz povremenu upotrebu spolija iz rimskog vremena. Većina je imala zastakljene prozore, a neke i kanalizaciju. Iz njihove okoline potiče veliki broj pokretnih nalaza pre svega keramike, ali i drugih predmeta. Nalazi otkrivaju niz lokalnih zanatskih delatnosti zahvaljujući sirovinama, polufabrikantima, radioničkom otpadu i alatu, priča direktorka čačanskog Muzeja.
Gradina na Jelici morala je biti i administrativni centar regiona. Usled nepostojanja imena grada ne može se pouzdano znati da li je u njemu stolovao episkop, te da li je naselje, imajući u vidu broj crkava kao i nalaz relikvijara, bilo i verski centar.
– Krajem VI ili početkom VII veka grad je stradao u velikom požaru koji je na mnogo mesta ostavio jasne tragove. Na ruševinama utvrđenog kompleksa niklo je tokom ranog srednjeg veka novo naselje. U bližoj okolini Čačka izvršena su probna iskopavanja na još nekoliko lokacija na kojima su otkriveni ostaci utvrda sa ranovizantijskim horizontom, a datiraju iz istog perioda kao i Gradina na Jelici, Sokolica u Ostri, Ćava u Lisu, Gradina u Vučkovici, Stojkovića Gradina u Viči, Ilinje u Ovčar Banji. Sva ova utvrđenja podignuta su na teško pristupačnim položajima, izuzev Ilinja koje se nalazi ispod 500 metara nadmorske visine.
Lokaliteti poput Gradine predstavljaju ključ za dalja arheološka proučavanja kasne antike i ranog srednjeg veka, i to ne samo na našim prostorima. Gradina na Jelici je važan ključ za razumevanje procesa koji su dominirali na Balkanu tokom ranovizantijskog perioda u vreme seobe naroda i ranog srednjeg veka. Upravo u tom periodu na ruševinama Rimskog carstva došlo je do osnovnog formiranja Evrope one kakvu danas poznajemo, navodi Delfina Rajić.
